نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• علی شاهنظری ¹
• مریم میرهاشمی ²
• علیرضا زارعی قورخودی ³

¹ استاد گروه مهندسی آب

² دانشجو دکتری آبیاری و زهکشی، گروه علوم و مهندسی آب، دانشکده مهندسی زراعی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ساری، ایران

³ دانش‌آموخته کارشناسی ارشد مدیریت منابع آب، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری،

چکیده

برداشت بی‌رویه و غیرفنی شن و ماسه از رودخانه‎ها اثرات نامطلوب مورفولوژیکی و محیط‎زیستی زیادی را به همراه داشته است. در همین راستا پژوهش حاضر با هدف شناسایی و اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر برداشت مصالح رودخانه‌ای و ارائه شاخص‌های مدیریت برداشت بهینه انجام شد. حوضه‌های آبریز مورد مطالعه در این پژوهش شامل دریاچه ارومیه، سفیدرود و هراز، هراز و قره‌سو، کرگان‌رود، کرخه، کارون و سفیدرود بزرگ می‌باشد. اطلاعات مورد نیاز از طریق پژوهش میدانی از نوع پیمایشی، با انجام مصاحبه‌های حضوری و استفاده از پرسشنامه، به دست آمده است. جامع آماری مورد مطالعه را کارشناسان، متخصصان و خبرگان شرکت‌های آب منطقه‌ای سراسر کشور تشکیل می‌دهند. ابزار تحقیق پرسشنامه‌ای بود که روایی محتوایی آن با کسب نظر متخصصان مربوط و استادان دانشگاه و اعمال اصلاحات لازم به دست آمده است. پایایی ابزار تحقیق از ضریب آلفای کرونباخ و نرم‌افزار SPSS استفاده شد و رقم آن معادل 811/0 به دست آمد. بررسی عوامل فنی نشان داد که گویه‌‌های T3 (پایداری رودخانه، سازه‌های هیدرولیکی و طول عمر آن‌ها) با درصد فراوانی 92/16% و گویه T5 (تغییرات تراز سطح آب زیرزمینی در آبخوان‌های مجاور رودخانه) با درصد فراوانی 61/4% به ترتیب مهم‌ترین و کم اهمیت‌ترین عامل در برداشت مصالح رودخانه‌ای می‌باشند. در بین مؤلفه‌های حقوقی گویه L1 (ضعف در تأمین زیرساخت‌های مورد نیاز برای وضع قوانین و مقررات کنترلی) و گویه L6 (نبود زیرساخت‌های مناسب برای مدیریت بحران در مواقع ضروری) به‌ترتیب با درصد فراوانی‌های 69/18% و 46/8% اولویت‌های اول و آخر عوامل مؤثر بر برداشت مصالح رودخانه‌ای را به خود اختصاص داده‌اند. نتایج حاصل از بررسی عوامل اجتماعی - اقتصادی مؤثر بر برداشت مصالح رودخانه‌ای نشان داد که گویه S1 (نبود قوانین و مقررات کنترل قیمت و نوسانات قیمت مصالح رودخانه‌ای) با درصد فراوانی 38/15% اولویت اول عوامل اجتماعی- اقتصادی مؤثر بر برداشت مصالح رودخانه‌ای و گویه S3 (روند مهاجرت از (به) منطقه) کم اهمیت‌ترین (17/6%) عامل در برداشت مصالح رودخانه‌ای می‌باشد. از طرفی گویه E2 (اثرات زیست‌محیطی برداشت مصالح رودخانه‌ای بر محیط آبی رودخانه (جامعه گیاهی و جانوری)) مهم‌ترین عامل تأثیرپذیر در برداشت مصالح رودخانه‌ای با درصد فراوانی 08/23% و گویه E5 (تأثیر برداشت مصالح رودخانه‌ای بر سیلاب‌دشت‌ها) با درصد فراوانی 15/16% کم‌اهمیت‌ترین عامل در بین مؤلفه‌های زیست‌محیطی می‌باشد
نتایج بررسی کلی عوامل حقوقی، فنی، اجتماعی-اقتصادی و زیست‌محیطی حاکی از آن است که ضعف در مؤلفه‌های حقوق مؤثرترین عامل در تشدید پیامدهای منفی ناشی از برداشت مصالح رودخانه‌ای می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

• استخراج شن و ماسه
• ایران
• درصد فراوانی
• رسوب
• بار بستر
• مورفولوژی

عنوان مقاله [English]

Investigating the management indicators of optimal harvesting of river structures and prioritizing factors on the harvesting of river materials

نویسندگان [English]

• Ali Shahnazari ¹
• maryam mirhashemi ²
• alireza zarei ghorkhodi ³

¹ SANRU

² PHD student of irrigation and drainage, Department of Water Sciences and Engineering, Faculty of Agricultural Engineering, Sari University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Sari, Iran

³ Master's student in water resources management, Sari University of Agricultural Sciences and Natural Resources.

چکیده [English]

The current research was conducted with the aim of identifying and prioritizing factors affecting the harvesting of river materials and providing optimal harvesting management indicators. The required information has been obtained through survey-type field research, by conducting face-to-face interviews and using questionnaires. The examination of technical factors showed that items T3 with a frequency of 16.92% and item T5 (changes in the level of underground water in aquifers near the river) with a frequency of 4.61% are the most important and least important factors in harvesting river materials, respectively. Among the legal components of item L1 and item L6, with frequencies of 18.69% and 8.46% respectively, the first and last priorities of the factors affecting the harvesting of river materials have been assigned to themselves. The results of the study of socio-economic factors affecting the harvesting of river materials showed that item S1 with a frequency of 15.38% is the first priority of socio-economic factors affecting the harvesting of river materials and item S3 is the least important (6.17%) factor in harvesting. It is a river material. On the other hand, item E2 is the most important influencing factor in harvesting river materials with a frequency of 23.08% and item E5 with a frequency of 16.15% is the least important factor among environmental components.
The results of the general investigation of legal, technical, socio-economic and environmental factors indicate that the weakness of the legal components is the most effective factor in aggravating the negative consequences caused by the harvesting of river materials.

کلیدواژه‌ها [English]

• Sand mining
• Iran
• abundance percentage
• sediment
• bed load
• morphology