نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• علیرضا زارعی قورخودی ¹
• مریم میرهاشمی ²
• علی شاهنظری ³

¹ دانشجوی کارشناسی ارشد، مدیریت منابع آب، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ساری، ایران

² دانشجوی دکتری، آبیاری و زهکشی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ساری، ایران

³ استاد، گروه مهندسی آب دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ساری، ایران

چکیده

چکیده مبسوط
مقدمه
برداشت بی‌رویه و غیرفنی شن و ماسه از رودخانه‌ها اثرات نامطلوب مورفولوژیکی و محیط‌زیستی زیادی را به همراه داشته است. پیامدهای منفی برداشت مصالح رودخانه‌ای تحت تأثیر عوامل مختلفی رخ می‌دهند. بررسی نظام بهره‌برداری مصالح از رودخانه نیز حاکی از وجود مشکلات متعدد در بخش‌های مختلف فنی، حقوقی، اجتماعی-اقتصادی و دیدگاه‌های محیط‌زیستی است. در همین راستا، پژوهش حاضر با هدف شناسایی و اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر برداشت مصالح رودخانه‌ای و ارائه شاخص‌های مدیریت برداشت بهینه انجام شد.
 
مواد و روش‌­ها
حوزه‌های آبخیز مورد مطالعه در این پژوهش شامل دریاچه ارومیه، سفیدرود و هراز، هراز و قره‌سو، گرگان‌رود، کرخه، کارون و سفیدرود بزرگ است. اطلاعات مورد نیاز از طریق پژوهش میدانی از نوع پیمایشی، با انجام مصاحبه‌های حضوری و استفاده از پرسشنامه، به‌دست آمده است. جامع آماری مورد مطالعه را کارشناسان، متخصصان و خبرگان شرکت‌های آب منطقه‌ای سراسر کشور تشکیل می‌دهند. ابزار پژوهش پرسشنامه‌ای بود که روایی محتوایی آن با کسب نظر متخصصان مربوط و استادان دانشگاه و اعمال اصلاحات لازم به‌دست آمده است. پایایی ابزار پژوهش از ضریب آلفای کرونباخ و نرم‌افزار SPSS استفاده شد و رقم آن معادل 0.811 به‌دست آمد. گویه‌های مورد بررسی در پرسشنامه در قالب سه بخش اصلی شامل ویژگی‌های رودخانه، وضعیت برداشت مصالح، ارزیابی سنجه‌های فنی، حقوقی، اجتماعی-اقتصادی و محیط‌زیستی اثرات برداشت مصالح رودخانه‌ای و دو بخش کلی شامل شناسایی شاخص‌های اصلی برداشت بهینه مصالح رودخانه‌ای و میزان تأثیر بند "و" تبصره هشت قانون بودجه 1400 کل کشور در کاهش یا افزایش اثرات ناشی از برداشت مصالح رودخانه‌ای سنجیده شد.
 
نتایج و بحث
بررسی عوامل فنی نشان داد که گویه‌‌های T3 (پایداری رودخانه، سازه‌های هیدرولیکی و طول عمر آنها) با درصد فراوانی 16.92 درصد و گویه T5 (تغییرات تراز سطح آب زیرزمینی در آبخوان‌های مجاور رودخانه) با درصد فراوانی 4.61 درصد به‌ترتیب مهم‌ترین و کم اهمیت‌ترین عامل در برداشت مصالح رودخانه‌ای هستند. در بین مؤلفه‌های حقوقی گویه L1 (ضعف در تأمین زیرساخت‌های مورد نیاز برای وضع قوانین و مقررات کنترلی) و گویه L6 (نبود زیرساخت‌های مناسب برای مدیریت بحران در مواقع ضروری) به‌ترتیب با درصد فراوانی‌های 18.69 و 8.46 درصد اولویت‌های اول و آخر عوامل مؤثر بر برداشت مصالح رودخانه‌ای را به خود اختصاص داده‌اند. نتایج حاصل از بررسی عوامل اجتماعی-اقتصادی مؤثر بر برداشت مصالح رودخانه‌ای نشان داد که گویه S1 (نبود قوانین و مقررات کنترل قیمت و نوسانات قیمت مصالح رودخانه‌ای) با درصد فراوانی 15.38 درصد اولویت اول عوامل اجتماعی-اقتصادی مؤثر بر برداشت مصالح رودخانه‌ای و گویه S3 (روند مهاجرت از (به) منطقه) کم اهمیت‌ترین (6.17 درصد) عامل در برداشت مصالح رودخانه‌ای است. از طرفی، گویه E2 (اثرات محیط‌زیستی برداشت مصالح رودخانه‌ای بر محیط آبی رودخانه (جامعه گیاهی و جانوری)) مهم‌ترین عامل تأثیرپذیر در برداشت مصالح رودخانه‌ای با درصد فراوانی 23.08 درصد و گویه E5 (تأثیر برداشت مصالح رودخانه‌ای بر سیلاب‌دشت‌ها) با درصد فراوانی 16.15 درصد کم‌اهمیت‌ترین عامل در بین مؤلفه‌های محیط‌زیستی است. براساس دیدگاه کارشناسان شاخص‌هایی نظیر عمق مناسب برداشت، فاصله برداشت از سازه‌های بالادست و پایین‌دست رودخانه، پتانسیل­‌یابی مکان مناسب برداشت، برآورد بار رسوب سالانه رودخانه‌ها، تعیین احجام مناسب برداشت متناسب با مصالح مازاد رودخانه مهم‌ترین شاخص‌های مؤثر بر برداشت بهینه مصالح رودخانه‌ای هستند.
 
نتیجه‌­گیری
نتایج بررسی کلی عوامل حقوقی، فنی، اجتماعی-اقتصادی و محیط‌زیستی حاکی از آن است که ضعف در مؤلفه‌های حقوق مؤثرترین عامل در تشدید پیامدهای منفی ناشی از برداشت مصالح رودخانه‌ای است. عدم نظارت کافی و مؤثر در مرحله صدور مجوز‌های بهره‌برداری، ضعف در تأمین زیرساخت‌های مورد نیاز برای وضع قوانین و مقررات، نبود قوانین و مقررات کنترل قیمت پرچالش‌ترین موضوعات در بین معیارها هستند. لذا، ایجاد قوانین بدون موازی کاری، متولی قرار دادن شرکت آب‌ منطقه‌ای در کلیه مراحل صدور مجوزهای بهره‌برداری و ایجاد ضوابط سخت‌گیرانه در برخورد با متخلفین و نظارت دقیق و مستمر بر عملیات برداشت می‌تواند خسارات ناشی از برداشت مصالح در بخش‌های فنی، اجتماعی-اقتصادی و محیط‌زیستی را نیز کاهش دهد.

کلیدواژه‌ها

• استخراج شن و ماسه
• بار بستر
• حوزه آبخیز
• درصد فراوانی
• رسوب
• مورفولوژی

عنوان مقاله [English]

Investigating management indicators and prioritizing factors affecting the optimal river materials mining

نویسندگان [English]

• Alireza Zarei Ghorkhodi ¹
• Maryam Mirhashemi ²
• Ali Shahnazari ³

¹ M.Sc student, Water Resource Management, Sari Agricultural Sciences and Natural Resources University, Sari, Iran

² Ph.D student, Irrigation and Drainage, Sari Agricultural Sciences and Natural Resources University, Sari, Iran

³ Professor, Department of Water Engineering, Faculty of Agricultural Engineering, Sari University of Agriculture and Natural Sciences, Sari, Iran

چکیده [English]

Extended abstract
Introduction
Indiscriminate and non-technical extraction of sand and gravel from rivers has brought many adverse morphological and environmental effects. The negative consequences of river materials mining occur under the influence of various factors. Examining the system of exploitation of materials from the river also indicates the existence of many problems in different technical, legal, socio-economic and environmental aspects. In this regard, the present research was carried out with the aim of identifying and prioritizing factors affecting river materials mining and providing optimal river materials mining management indicators.
 
Materials and methods
The watersheds studied in this research include Lake Urmia, Sefidroud and Heraz, Heraz and Qarasu, Kerganrud, Karkhe, Karun and Sefidroud Bozorg. The required information has been obtained through survey-type field research, by conducting face-to-face interviews and using questionnaires. The studied statistical group consists of experts, specialists and experts of regional water companies all over the country. The research tool was a questionnaire whose content validity was obtained by obtaining the opinions of relevant experts and university professors and applying the necessary corrections. Cronbach's alpha coefficient and SPSS software were used for the reliability of the research tool and its figure was equal to 0.811. The items examined in the questionnaire were measured in three main sections, including river characteristics, the status of material harvesting, the evaluation of technical, legal, socio-economic, and environmental indicators of the effects of river material harvesting, and two general sections, including the identification of the main indicators of optimal river material harvesting and the extent of the impact of clause "and" of Note 8 of the 2021 National Budget Law on reducing or increasing the effects of river material harvesting.
 
Results and discussion
The examination of technical factors showed that T3 items (river stability, hydraulic structures and their lifespan) with a frequency of 16.92% and item T5 (changes in the level of underground water in aquifers adjacent to the river) with a frequency of 4.61% are the most important respectively. And they are the least important factor in River materials mining. Among the legal components of item L1 (weakness in providing the necessary infrastructure for the establishment of control laws and regulations) and item L6 (lack of suitable infrastructure for crisis management in times of need) respectively with the frequencies of 18.69% and 8.46% of the first priorities and finally, they have assigned the factors affecting the river materials mining. The results of the study of socio-economic factors affecting the river materials mining showed that item S1 (lack of laws and regulations to control the price and price fluctuations of river materials) with a frequency of 15.38% is the first priority of socio-economic factors affecting the river materials mining and Item S3 (migration process from (to) the region) is the least important factor (6.17%) in river materials mining. On the other hand, item E2 (environmental effects of river materials mining on the water environment of the river (plant and animal community)) is the most important influencing factor in river materials mining with a frequency of 23.08% and item E5 (effect of river materials mining on floodplains) with a frequency of 15 16% is the least important factor among environmental components. Based on experts' point of view, indicators such as appropriate depth of river materials mining, distance of river materials mining from upstream and downstream structures, finding the potential of a suitable river materials mining location, estimating the annual sediment load of rivers, determining suitable river materials mining sizes according to the surplus materials of the river are the most important indicators affecting the optimal river materials mining.
 
Conclusion
The results of the general investigation of legal, technical, socio-economic and environmental factors indicate that the weakness of the legal components is the most effective factor in aggravating the negative consequences caused by the river materials mining. Lack of sufficient and effective supervision at the stage of issuing operating licenses, weakness in providing the infrastructure needed to enact laws and regulations, lack of price control laws and regulations are the most challenging issues among the criteria. Therefore, creating laws without parallel work, placing the regional water company in charge of all stages of issuing operating licenses, and establishing strict rules in dealing with violators and continuous monitoring of river materials mining operations can reduce the damages caused by the river materials mining in technical, socio-economic and environmental sectors also reduce.
 

کلیدواژه‌ها [English]

• Abundance percentage
• Bed load
• Morphology
• Sand mining
• Sediment
• Watershed