نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• سید حمیدرضا صادقی ¹
• رقیه علیپور ²
• حسن فریدونی ³
• فاطمه‌زهرا عنایتی ⁴
• رضا یاقوتی ⁴
• میترا مرادنژاد ⁴
• فاطمه اسماعیل زاده اشینی ⁴
• فاطمه عبدالباقی ⁴
• سحر موسویان ⁴
• رضا چمنی ⁵
• مرجان بهلکه ³
• حامد بیگی ⁴

¹ استاد دانشگاه تربیت مدرس

² گروه مهندسی آبخیزداری، دانشکده منابع‎طبیعی، دانشگاه تربیت مدرس

³ گروه مهندسی آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تربیت مدرس

⁴ گروه مهندسی آبخیزداری، دانشکده منابع ‎طبیعی، دانشگاه تربیت مدرس

⁵ علوم و مهندسی آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

امروزه برای جلوگیری از تخریب منابع طبیعی، ارائه راهبردهای مؤثر ضروری است. در این پژوهش ابتدا بازخوانی مطالعات تفصیلی-اجرایی حوزه آبخیز دفت‎آباد خراسان جنوبی با هدف شناخت مشکلات آبخیز انجام شد. همچنین بازدیدهای لازم برای شناخت هر چه بیش‌تر آبخیز صورت گرفت. سپس، فهرست مشکلات و چالش‌های منطقه تهیه و در ساختار استخوان ماهی جانمایی شد. در ادامه، ارکان مدیریت جامع حوزه آبخیز مشتمل بر شش بخش قانونی، سیاستی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و دانش مورد ارزیابی قرار گرفت. در ادامه جایگاه این آبخیز در نردبان مدیریت آبخیز تعیین شد. در نهایت به‌منظور بررسی لحاظ جامعیت رویکردهای مذکور، ویژگی‌های آبخیزداری مطلوب در مطالعات تفصیلی-اجرایی بررسی شد. درانتها نیز راه‌کارهای اجمالی لازم برای بهبود مطالعات تفصیلی-اجرایی ارائه شده است. ارزیابی پژوهش نشان می‌دهد که رویکردهای کنونی مدیریت آبخیز دفت‎آباد با چالش‌های جدی مواجه است. عوامل متعددی ازجمله الگوهای نامناسب مدیریت، تغییرات اقلیمی، عدم مشارکت فعال جوامع محلی، کمبود سرمایه‌گذاری، عدم بهره‌برداری از فرصت‌های اقتصادی و توانمندی‌‌های منطقه و مسائل اقتصادی-اجتماعی موجود این آبخیز را در معرض آسیب‌پذیری جدی قرار داده است. همچنین عدم ارزیابی نیازهای مختلف جمعتی به خصوص نیازهای بانوان در رده‌های مختلف سنی سبب شده است تا راه‌کارهای مختلف مدیریت جمعیت در کوتاه و بلند مدت دیده نشود. از طرفی دیگر بهره‌گیری از توانمندی‌های اقتصادی آبخیزها در راستای تولید محصولات، بازاریابی محصولات تولید‌شده و گسترش بوم‌گردی می‌تواند فقر عمومی را کاهش داده و تقویت اقتصادی جوامع محلی را در پی داشته باشد. به‌طور‌کلی با رعایت رویکردهای اشاره شده در این پژوهش و ارتقای مطالعات تفصیلی-اجرایی می‌توان روند فعلی آبخیزها را بهبود بخشید و از هدررفت منابع آب‌و‌خاک و مهاجرت بی‌وقفه مردم به شهرهای بزرگ‌تر و مشکلات محیط‌زیستی کاست. تقویت مشارکت جوامع محلی، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی متناسب با سلامت و پایداری حوزه، سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف و زیرساخت‌ها، حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر و همچنین توجه به دانش بومی و تجربیات محلی در کنار استفاده از دانش علمی و تخصصی می‌تواند به موفقیت این برنامه کمک شایانی کند. رویکرد‌های ارائه‎شده و نتایج این پژوهش می‌تواند برای مدیران و سیاست‌گذاران حوزه منابع طبیعی و به‎ویژه آبخیزداری مورد استفاده قرار گیرد. براین اساس پیشنهاد می‌شود مدیران و برنامه‌ریزان در رده‌های مختلف مدیریتی ضمن توجه هرچه بیش‌تر به مشارکت جوامع محلی، ارزیابی، پایش و سنجش اثرات طرح‌های اجراشده را در اولویت قرار دهد تا در بلندمدت بتوانند همزمان با حفظ و احیاء آبخیزهای سالم، از مهاجرت آبخیزنشینان به شهرهای همجوار و بروز مشکلات متعدد درآن‎ها جلوگیری کنند.

کلیدواژه‌ها

• ارکان مدیریت جامع آبخیز
• حکمرانی آبخیز
• سلامت آبخیز
• ساختار استخوان ماهی
• نردبان مدیریت آبخیز

عنوان مقاله [English]

Revisiting the Characteristics of Desirable Watershed Management in Detailed-Implementation Studies of the Watershed Management (Case Study: Daftabad Watershed, South Khorasan, Iran)

نویسندگان [English]

• Seyed Hamidreza Sadeghi ¹
• Roghayeh Alipour ²
• Hasan Fereydoni ³
• Fatemeh Zahra Enayati ⁴
• Reza Yaghooti ⁴
• Mitra Moradnezhad ⁴
• Fatemeh Esmailzadeh Ashini ⁴
• Fatemeh Abdolbaghi ⁴
• Sahar Mousavian ⁴
• Reza Chamani ⁵
• Marjan Bahlekeh ³
• Hamed Beigi ⁴

¹ Professor, Tarbiat Modares University

² Department of Watershed Management Engineering, Faculty of Natural Resources, Tarbiat Modares University

³ Department of Watershed Management Engineering, Faculty of Natural Resources, Tarbiat Modares University

⁴ Department of Watershed Management Engineering, Faculty of Natural Resources, Tarbiat Modares University

⁵ Department of Watershed Management Engineering, Faculty of Natural Resources, Tarbiat Modares University

چکیده [English]

To prevent further land degradation, effective policies and strategies are imperative. This study reviews detailed executive studies of the Daftabad Watershed in South Khorasan Province, Iran, to identify its problems. Field visits and a fishbone diagram were used to create a list of regional problems and challenges. The study evaluated six pillars of comprehensive watershed management, viz., legal, policy, economic, social, cultural, and knowledge. The assessment shows that the current approaches to managing the Daftabad Watershed face significant challenges, including inappropriate management patterns, climate change, lack of local community participation, investment deficiencies, and socio-economic issues. These factors have left the watershed highly vulnerable. Additionally, the lack of consideration for the diverse needs of the population, particularly women, has led to inadequate population management solutions. Utilizing the economic capabilities of the Daftabad Watershed, such as agriculture and barberry cultivation, to produce and market products and expand ecotourism, can reduce poverty and strengthen local economies. Comprehensive and systematic management can improve the current trend of watersheds, reduce the waste of water and soil resources, curb migration to larger cities, and mitigate environmental problems. Active participation of all stakeholders—government, private sector, NGOs, and local communities—is crucial in the design and implementation of this program. Emphasizing community participation, effective policy-making, investment in infrastructure, support for vulnerable groups, and integrating Indigenous and scientific knowledge can significantly contribute to its success.This study underscores the need for a comprehensive and participatory approach, providing solutions for improving Daftabad Watershed management. The results can serve as a model for managers and policymakers, emphasizing holistic and inclusive strategies for sustainable development and resilience. It is recommended that managers and planners prioritize evaluating, monitoring, and measuring the effects of implemented projects to preserve and restore healthy watersheds and prevent migration and associated problems in neighboring cities.

کلیدواژه‌ها [English]

• Fishbone Structure
• Integrated Watershed Fundamentals
• Watershed Governance
• Watershed Health
• Watershed Management Ladder