نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• حمیدرضا پیروان ¹
• علی جعفری‌اردکانی ²
• محسن شریعت‌جعفری ³

¹ دانشیار، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری

² مربی، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری

³ استادیار، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری

چکیده

به‌منظور شناخت عوامل موثر بر مورفولوژی رودخانه قزل­‌اوزن در حدفاصل بین سد استور تا سد منجیل در دو بازه سنگی و دشت سیلابی بازه‌ای به‌طول تقریبی 195 کیلومتر انتخاب و در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفت. برای بررسی شکل رودخانه، از نقشه‌های توپوگرافی و عکس‌های هوایی با مقیاس 50000:1 سال‌های 1334 و 1371 استفاده شد. پس از ترسیم پلان رودخانه، مشخصات هندسی رودخانه از جمله عرض، طول موج و ارتفاع حلقه‌های مئاندر، ضریب سینوزیته، شعاع و دامنه نوسانات حلقه‌های مئاندر و عوامل هندسی دیگر اندازه­‌گیری شد. نتایج نشان داد که مقادیر میانگین زاویه مرکزی حلقه­‌های مئاندر و ضریب سینوزیته تنگ­‌دره رودخانه به‌ترتیب 140.55 درجه و 1.46 از بازه دشت­ سیلابی به‌ترتیب 105.08 درجه و 1.22 بیشتر است، بنابر­این رودخانه در بازه کوهستانی پرپیچ و خم‌دار­تر است. جابه‌جایی جانبی رودخانه قزل‌­اوزن در بازه دشت­ سیلابی نیز مطالعه شد که 63.3، 26.6 و 10.1 درصد موارد به‌ترتیب به‌سمت ساحل چپ، راست و به هردو سو در اثر چندشاخگی به‌وقوع پیوسته و لذا جابه‌جایی کلی رودخانه به‌سمت ساحل چپ است که منطبق با جهت فشارش تکتونیکی ناشی از حرکات صفحات تکتونیکی در این ناحیه است. این موضوع اثر تکتونیک را بر الگوی رودخانه حتی در بازه دشت­ سیلابی به اثبات می­‌رساند. تنش برشی هیدرولیکی محاسبه شده رودخانه در بازه سنگی 150 پاسکال است، حال آن‌که مقاومت برشی سنگ­‌های آتشفشانی کانال رودخانه در این بازه 150 مگاپاسکال و به‌بیان دیگر یک میلیون برابر است. بنابراین، فرایندهای فرسایش رودخانه­‌ای نمی­‌تواند تنگ‌دره سنگی این رودخانه را به‌وجود آورده باشد. برای اثبات این موضوع، شیب و جهت شیب درزه‌های کانال سنگی رودخانه در 10 ایستگاه و 439 درزه به‌کمک کمپاس در صحرا برداشت شد. در ضمن خط مرکزی مسیر رودخانه در بازه سنگی از روی نقشه­‌های توپوگرافی رسم و در فواصل 250 متری به قطعات مستقیم، تقسیم و زاویه هر قطعه نسبت به شمال جغرافیایی تعیین شد. دیاگرام گل‌سرخی، جهات درزه­‌های کانال سنگی رودخانه و جهات مسیر قطعات مستقیم رودخانه، مشابهت زیادی نسبت به هم نشان دادند. این تحقیق نشان داد که رودخانه قزل­‌اوزن در بازه کوهستانی دارای یک طرح اولیه نئوتکتونیکی بوده و مسیر آن در تنگ‌دره، تابع شکاف‌هایی است که از پیش وجود داشته‌ و تنها رودخانه توانسته نسبت به تعمیق و تعریض آن کوشش نماید.

عنوان مقاله [English]

Geological effects on geometry of Ghezel-Ouzan River and lateral shifting trend in mountainous and flood plain basins

نویسندگان [English]

• Hamidreza Peyrowan ¹
• Ali Jafari Ardakani ²
• Mohsen Shariat Jafari ³

¹ Associate Professor, Soil Conservation and Watershed Management Research Institute

² Scientific Board, Soil Conservation and Watershed Management Research Institute

³ Assistant Professor, Soil Conservation and Watershed Management Research Institute

چکیده [English]

Downstream of Ghezel-ouzan River from Ostoor to Sefidrood dams with approximately 195 kilometers length studied in this research. For morphological study, the topographic maps and the aerial photos (1955 and 1992) on a scale of 1: 50000 are used. At the first step, the river plan was drawn in both gorge valley and flood plain basin and then geometrical characteristics such as width, wavelength and amplitude of meanders loops, sinuosity, radius and other factors of the meanders measured in two above-mentioned basins. This research showed that, the mean values of the central angle of meanders and sinuosity coefficient of the gorge river is 140.55 degree and 1.46 respectively. It is more than flood plain reach with 105.08 degree mean central angle and 1.22 sinuosity coefficients. Therefore, the river is more meandering in the mountainous reach. Lateral shifting of Ghezel-Ouzan River in flood plain reach showed that 63.3% and 26.6 % respectively occurred to left and right and 10.1 percent to both sides due to braiding.  Lateral shifting of Ghezel-Ouzan River at flood plain reach indicates that lateral shifting of the river, occurred mainly toward the left bank, which is agreed to the direction of the tectonic stresses due to the plate tectonic movements. It proves that tectonic factors affect on river pattern even in the erosional reach. In gorge basin hydraulic bed-shear of the river is quantitatively 150 Pascal, whereas, shearing strength of volcanic rocks in gorge valley lies in the order 150 Mpa., i.e. one million times higher. Therefore, the erosional processes could not have formed the gorge valley. To prove this opinion, dip and direction of rock bank joints of the river in gorge basin recorded at field in 10 stations and about 439 joint surfaces. The centerline of the river channel drawn based on the topographic maps, and then, it changed to the series of broken and straight lines at the intervals of 250 m, and then their directions were determined. The rose diagram of rectifying river segments and rock joints of the gorge canal are similar with together. It shows that the river in mountainous basin had neotectonic predesigned pattern and the river current on the bedrock and only it partly can widening its valley.