نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• مریم سادات جعفرزاده ¹
• ابراهیم کریمی سنگچینی ²

¹ پژوهشگر پسا دکترا

² استادیار، بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان، سازمان تحقیقات، آموزش و

چکیده

اقدامات آبخیزداری در جهت حفظ یا بازیابی عملکرد اکوسیستم حوزه‌های آبخیز، با کاهش اثرات رویدادهایی چون سیل، زمین‌لغزش، فرسایش و ... در پایین دست و افزایش بهره‌وری منابع موجود و بهبود معیشت محلی، انجام می‌شوند. این اقدامات زمانی موثر می‌شوند که مناطقی با ارزش اکولوژیکی بالا که باید از تخریب یا تبدیل به سایر مصارف محافظت شوند را شناسایی و تقویت نمایند.
در این پژوهش به بررسی اثربخشی چند نمونه از آخرین طرح‌های آبخیزداری اجرا شده (حوزه‌های آبخیز بهشهر- گلوگاه، مراغه – استان مرکزی، خاوه- دلیجان، آسیابرود شهرستان چالوس و فاریاب- گلاشگرد استان کرمان) و وضعیت منابع آبی کشور طبق آخرین مستندات موجود پرداخته شد.
هر یک از پروژه‌های مورد نظر و نتایج مثبت و منفی حاصل از اقدامات آبخیزداری در هر کدام، مورد بررسی قرارگرفتند. نتایج اجرای پروژه در حوزه‏های آبخیز ساحلی بهشهر- گلوگاه نشان داد در زیرحوزه‌‌های که عملیات آبخیزداری به صورت ترکیبی از سازه‌‌های متفاوت نسبت به رژیم آبراهه احداث شده، در کاهش دبی پیک سیلاب و افزایش زمان تمرکز تاثیرگذار بود. در زیرحوزه‌‌هایی با سازه‌های اصلاحی به تعداد کم، با توجه به مساحت زیرحوزه‌ها و طول زیاد آبراهه‌ها، این سازه‌ها نقش چندانی در کاهش طول آبراهه و تغییر در زمان تمرکز و دبی اوج سیل نداشته ولی منجر به تثبیت پروفیل طولی آبراهه شده‌اند. بر اساس یافته‌های اثربخشی عملیات آبخیزداری در حوزه‌های آبخیز مراغه – استان مرکزی نیز، میزان فرسایش و رسوب ویژه این حوزه در قبل و بعد از اجرای طرح به ترتیب 78/10 و 14/3 (Ton/km2) و 1/3 و 66/9 (Ton/km2) ارزیابی گردید. همچنین نسبت سود به هزینه 9/0 بوده که این میزان در طول سال‌های اجرا ضرب شده و بالاتر از عدد یک بدست آمد که نشان‌دهنده توجیه اقتصادی پروژه می‌باشد. پروژه اثر بخشی اجرای عملیات آبخیزداری حوزه آبخیز خاوه دلیجان نیز نشان داد احداث سازه‌های اصلاحی باعث کاهش دبی اوج (برای دروه بازگشت‌های 5، 10، 20، 50 و 100 ساله دبی اوج به‌ترتیب از 6/0 به 3/0، 9/4 به 7/2، 4/9 به 1/5، 6/14 به 8 و 4/22 به 4/12 متر مکعب بر ثانیه)، افزایش زمان پایه هیدروگراف و افزایش میزان تأخیر در زمان تا اوج برای هیدروگراف‌ها (حدود 5/3 ساعت) شده‌اند. بر اساس نتایج پروژه اثر بخشی اجرای عملیات آبخیزداری حوزه آبخیز آسیابرود شهرستان چالوس نیز، بعد از اجرای اقدامات آبخیزداری، میزان فرسایش ویژه در حوضه برابر 89/3 Ton/ha/year و میزان رسوب ویژه نیز 87/1 Ton/ha/year برآورد گردید. با توجه به مطالعات بخش هیدرولوژی منطقه در بین سال‌های 2000-2019 میلادی، CN

کلیدواژه‌ها

• اقدامات آبخیزداری
• طرح‌های آبخوان‌داری
• هدر رفت خاک
• منابع آب
• سازه اصلاحی آبخیزداری

عنوان مقاله [English]

The role of watershed measures in management, protection and restoration of water resources (Examination of some latest reports on the effectiveness of watershed measures in Iran)

نویسندگان [English]

• Maryam Sadat Jaafarzadeh ¹
• Ebrahim Karimi Sangchini ²

¹ postdoc researcher

² Assistant Professor, Soil Conservation and Watershed Management Research Department, Lorestan Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, AREEO, Khorramabad, Iran.

چکیده [English]

Watershed management measures are carried out to maintain or restore the ecosystem function of watersheds by reducing the effects of events such as floods, landslides, erosion, etc. downstream and increasing the productivity of existing resources and improving local livelihoods. These measures become effective when they identify and restore or strengthen areas of high ecological value that must be protected from destruction or conversion to other uses.
In this study, the effectiveness of some of the latest watershed management plans implemented in different watersheds in Iran (the effectiveness of watershed measures in Behshahr-Galoogah watershed, Maragheh watershed - Markazi province, Khaveh-Delijan watershed, Asiaborud watershed in Chalus city and Faryab-Golashgerd watershed- Kerman province) and the state of the water resources were discussed according to the latest available documents.
Each of these projects and the positive and negative results were considered. The results of the implementation of watershed measures in Behshahr-Galoogah watershed indicated that in the sub-basins where the measures were constructed as a combination of different structures compared to the streams regime, it was effective in reducing the peak discharge of runoff and increasing the concentration time. In sub-basins with few check dams, according to sub-basins area and the long length of the streams, these check dams did not cause a significant reduction in streams length, changing the concentration time and peak discharge of runoff, but stabilized streams longitudinal profile. Based on the findings of the effectiveness of watershed measures in Maragheh watershed-Markazi Province, specific erosion and specific sediment, before and after the implementation of watershed measures were evaluated 10.78 and 3.14 (Ton/km2), 3.1 and 66. 9 (Ton/km2) respectively. Also, the ratio of profit and cost evaluated 0.9, which is multiplied during the years of implementation so, it is higher than one, which indicates the economic efficiency of the project.

کلیدواژه‌ها [English]

• Watershed measures
• watershed projects
• soil loss
• water resources
• check dams