TY - JOUR ID - 127393 TI - انگشت‌نگاری منابع رسوب ته‌نشین شده در بستر رودخانه با استفاده از ردیاب‌های ژئوشیمیایی و مدل ترکیبی در حوضه‌ای با فرسایش خندقی شدید JO - مهندسی و مدیریت آبخیز JA - IJWMSE LA - fa SN - 2251-9300 AU - بقایی, محمود AU - غلامی, حمید AU - فتح آبادی, ابوالحسن AU - رضایی, مرضیه AD - دانشجوی دکتری، مدیریت کنترل بیابان، گروه مهندسی منابع طبیعی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه هرمزگان، هرمزگان، ایران AD - دانشیار گروه مهندسی منابع طبیعی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه هرمزگان، هرمزگان، ایران AD - استادیار گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه گنبد کاووس، گنبد کاووس، ایران AD - استادیار گروه مهندسی منابع طبیعی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه هرمزگان، هرمزگان، ایران Y1 - 2023 PY - 2023 VL - 15 IS - 3 SP - 423 EP - 437 KW - حوزه آبخیز فارغان KW - سهم منبع KW - مدیریت آبخیز KW - منابع بالقوه KW - منشا رسوب DO - 10.22092/ijwmse.2022.357493.1954 N2 - مقدمه تشدید فرسایش آبی یک تهدید ­محیط زیستی در قاره­‌های مختلف است که بار رسوب معلق در سامانه­‌های رودخانه‌­ای منتج شده از فرسایش تشدیدی به‌دلیل فعالیت­‌های انسانی نیز یک تهدید جدی برای مدیریت پایدار آبخیزها و خدمات اکوسیستم در سراسر دنیا محسوب می­‌شود. شناسایی منابع رسوب در آبخیزها به‌ منظور کاهش اثرات منفی آنها شامل اثرات درون منطقه‌­ای (مانند کاهش ضخامت و ماده آلی خاک، تخریب ساختمان خاک و غیره) و برون منطقه‌­ای و حل مشکلاتی مانند بیش‌غذایی و ته‌نشست رسوبات در مخزن سدها، لازم است. از بین روش­‌های مستقیم و غیرمستقیم مورد استفاده برای مطالعه منشا رسوب، انگشت­‌نگاری رسوب، روشی موثر برای تعیین سهم منابع رسوب (شامل اراضی کشاورزی، مرتعی، بایر و اراضی دارای فرسایش خندقی) در داخل یک آبخیز است. کاربرد موفقیت‌­آمیز این روش در محیط‌­های مختلف آبی و بادی گزارش شده است. در نتیجه، در پژوهش حاضر، به‌‌منظور شناسایی و کمی­‌کردن سهم منابع رسوب داخل حوزه آبخیز فارغان در استان هرمزگان، از روش انگشت‌نگاری رسوب استفاده شد.   مواد و روش‌ها برای انجام پژوهش، تعداد 38 نمونه­ سطحی (صفر تا پنج سانتی­‌متر) به‌صورت تصادفی-سیستماتیک و با در نظر گرفتن توزیع مناسب از منابع بالقوه تولید­کننده رسوب شامل هشت نمونه از اراضی کشاورزی، 18 نمونه از محل دارای فرسایش خندقی و 12 نمونه از اراضی بایر و مرتعی و شش نمونه از رسوبات خروجی حوضه جمع ­آوری شد. پس از آماده­‌سازی نمونه‌­ها، غلظت عناصر ژئوشیمیایی شامل عناصر اصلی، نادر خاکی و کمیاب، با استفاده از دستگاه ICO_OES در آزمایشگاه مرکزی دانشگاه هرمزگان، اندازه‌­گیری شد. به‌منظور کمی­‌کردن سهم منابع رسوب، با استفاده از تحلیل تابع تشخیص، پنج ویژگی شامل تلوریوم (Te)، زیرکونیوم (Zr)، تانتال (Ta)، بریلیوم (Be) و سدیم (Na)، به‌عنوان ردیاب­‌های نهایی شناسایی شدند. در نهایت، با استفاده از مدل ترکیبی، سهم نسبی هر یک از منابع رسوب به‌دست آمد.   نتایج و بحث طبق نتایج به‌دست آمده، 16.7 درصد سهم رسوبات مورد بررسی مربوط به کاربری کشاورزی، 50.6 درصد مربوط به خندق و 32.7 درصد مربوط به کاربری مرتع و بایر است. بر اساس نتایج، ترکیبی از Te، Zr، Ta، Be و Na قادر است که 87.5 درصد از نمونه­‌های برداشت شده از سه منبع شامل اراضی کشاورزی، فرسایش خندقی و اراضی بایر و مراتع را به درستی طبقه­‌بندی کند. از این رو، سهم خندق در تولید رسوب از کاربری­‌های کشاورزی و اراضی بایر و مرتعی مورد بررسی، بیشتر است. قسمت­‌های مرکزی حوضه نسبت به فرسایش خندقی حساسیت بالایی دارند، زیرا سازندهای زمین‌شناسی غالب در حوضه، بیشتر شامل بنگستان و همچنین، سازندهای آغاجاری و میشان است. سازند میشان، متشکل از لایه­‌های عمدتا مارنی و آهکی است و رخنمون‌های سازند آغاجاری متشکل از ماسه‌سنگ و مارن است. اراضی مسطح دشت را آبرفت­‌های دوران چهارم زمین‌شناسی تشکیل می­‌دهند که حاصل فرسایش سازندهای آغاجاری، میشان و سازندهای قدیمی‌تر هستند. همچنین، به‌دلیل این‌که مناطق مرکزی حوضه دارای شیب کمی بوده، خاک منطقه شامل خاک­‌های جوان و فاقد تکامل است و استفاده نادرست از کاربری­‌های منطقه باعث شده است، حساسیت به فرسایش خندقی در قسمت مرکزی حوضه بالا باشد.   نتیجه‌گیری انگشت‌­نگاری منبع رسوبات، یک تکنیک مفید به‌منظور بررسی منشا رسوبات در محیط‌­های رسوبی اعم از بادی و رودخانه‌ای است. سهم‌های تخمین زده شده می‌­تواند در راستای برنامه­‌های مدیریت منابع آب و خاک به مهندسین آبخیز کمک کند. به‌دلیل تغییرپذیری واحدهای زمین­‌شناسی از یک منطقه به منطقه دیگر، نوع مدیریت کاربری اراضی و نوع واحدهای خاک هر منطقه، ردیاب­‌های انتخابی برای هر منطقه متفاوت است. به همین علت، تا کنون محققان قادر به ارائه یک دستورالعمل جامع برای انتخاب ردیاب­‌های بهینه در تمامی مناطق نبوده‌­اند. این موضوع یکی از چالش­‌های اصلی روش انگشت­‌نگاری رسوب است که در صورت غلبه بر این چالش، می­‌توان بخش زیادی از هزینه­‌های پژوهش که صرف اندازه‌گیری ردیاب­‌های مازاد می­‌شوند را کاهش داد.  UR - https://jwem.areeo.ac.ir/article_127393.html L1 - https://jwem.areeo.ac.ir/article_127393_f460f2b64b9345426582aa8c739ee5cf.pdf ER -