محمدجعفر سلطانی؛ بهارک معتمدوزیری؛ علی اکبر نوروزی؛ حسن احمدی؛ جمال مصفایی
چکیده
مقدمهپدیده گرد و غبار، از حوادث طبیعی است که به‌صورت وسیعی در سطح جهان به‌خصوص در مناطق خشک رخ می‌دهد. از عوامل اصلی و موثر در رخداد این پدیده، موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی مناطق تحت تاثیر آن است. هدف این پژوهش، تحلیل روابط علت و معلولی رویدادهای گرد و غبار در منطقه هندیجان با رویکرد چارچوب پیشران-فشار-وضعیت-اثر-پاسخ (DPSIR) ...
بیشتر
مقدمهپدیده گرد و غبار، از حوادث طبیعی است که به‌صورت وسیعی در سطح جهان به‌خصوص در مناطق خشک رخ می‌دهد. از عوامل اصلی و موثر در رخداد این پدیده، موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی مناطق تحت تاثیر آن است. هدف این پژوهش، تحلیل روابط علت و معلولی رویدادهای گرد و غبار در منطقه هندیجان با رویکرد چارچوب پیشران-فشار-وضعیت-اثر-پاسخ (DPSIR) است.مواد و روش‌هافرایندDPSIR ، تحلیلی مبتنی بر رابطه علت-معلولی عوامل، برای سیاستگذاری و برنامه‌ریزی مدیریتی است. چارچوب DPSIR یک چارچوب تفکر سیستمی است که فرض می‌کند، رابطه‌های علت و معلولی بین سیستم‌های محیطی و اقتصادی-اجتماعی وجود دارد. این چارچوب مفهومی، چرخه‌ای از دلایل و نتایج را برای تلفیق مناسب داده‌ها و اطلاعات پایه اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیستی به‌کار می‌گیرد و ارتباط فرایندهای محیط زیست را با عوامل انسانی مشخص ساخته و همچنین، منجر به درک ارتباط سطوح سیاستگذاری و مطالعات محیط زیست می‌شود. در این پژوهش، روند هر مولفه DPSIR نیز با اعمال معیارهای کمی برای دوره زمانی 2019-2007 مورد ارزیابی قرار گرفت.نتایج و بحثنتایج تحقیق نشان داد که شاخص کل همه مؤلفه‌های DPSIR، برای دوره مورد مطالعه روند صعودی دارند. شیب روند مربوط به مولفه‌های D، P، S، I و R به‌ترتیب برابر با 0.06، 0.03، 0.02، 0.05 و 0.02 بوده است. اگرچه برخی از پاسخ‌های انجام شده برای کاهش تاثیر سایر مؤلفه‌های DPSIR در جهت بهبود وضعیت گرد و غبار اتخاذ شده‌اند، ولی نتایج تحقیق و روند تغییرات نشان می‌دهند که کافی و یکپارچه نبوده‌اند. همچنین، در این پژوهش، انواع پاسخ‌های مربوط به مولفه‌های نیروی محرکه، فشار، وضعیت و اثرات شناسایی شد. نتایج نشان داد که غلظت گرد و غبار و روزهای غبارآلود منطقه در طول دوره مطالعه افزایش یافته و توجه بیشتری به پاسخ‌های واکنشی و تمرکز کمتری بر پاسخ‌های پیشگیرانه شده است. همچنین، توجه به پاسخ بالا بردن راندمان آبیاری به‌دلیل همبستگی زیاد بین وضعیت غلظت گرد و غبار و عوامل فشار از جمله میزان بارندگی، رطوبت خاک و بهره‌برداری از منابع آب در منطقه پژوهش، ضروری است. توجه ویژه به توسعه سامانه‌های استحصال آب به‌عنوان یکی از مهمترین پاسخ‌های مدیریتی به‌دلیل وجود همبستگی منفی و زیاد با وضعیت گرد و غبار در طول سال‌های پژوهش و تامین مناسب و پایدار منابع آبی با کاهش و به حداقل رساندن سدهای انحرافی پاییندست سدهای کوثر و آسک، به‌دلیل افزایش غلظت گرد و غبار با افزایش عملیات انحراف سیلاب و احداث سدهای مخزنی و انحرافی از سال 1389، اهمیت دارد. در نظر گرفتن حقابه تالاب‌ها در منطقه با هدف جلوگیری از خشک شدن تالاب‌ها و ایجاد کانون گرد و غبار به‌ویژه در غرب شهرستان هندیجان و دقت در انتخاب گونه گیاهی مناسب و همچنین، انجام عملیات بیابان‌زدایی (کاشت نهال، مالچ‌پاشی، احداث بادشکن) سازگار با شرایط اکولوژیکی منطقه به‌دلیل همبستگی منفی بین عملیات بیابان‌زدایی و کاهش غلظت گرد و غبار از سال 1394 میتواند به بهبود وضعیت گرد و غبار در منطقه تحقیق کمک نماید.نتیجه‌گیریدر این راستا، توصیه می‌شود به نیروهای محرک (D) و فشارها (P) پاسخ داده شود، تا ضمن بهبود شرایط و اثرات نامطلوب ناشی از آن، پیشران‌ها و فشارهای ایجادکننده وضعیت فعلی نیز قابل‌کنترل باشند. بر این اساس، اجرای ناقص پاسخ‌ها، دلیل دیگری برای عدم دستیابی به اهداف مدیریتی و نامطلوب‌تر شدن وضعیت و تعداد روزهای غبارآلود است. همچنین، اجرای برنامه یکپارچه مدیریت حوزه آبخیز در شهرستان هندیجان از طریق تدوین برنامه مشترک آب، کشاورزی و منابع طبیعی در بالادست حوزه آبخیز به‌منظور تبیین اقدامات موثر زنجیره تولید، توزیع و مصرف آب پیشنهاد می‌شود.
